Verslag praktijksafari "Proeftuin Ontharding"
Op 26 augustus trok het Pulse netwerk op praktijksafari naar de Sint-Paulusschool in Kortrijk. We gingen in gesprek met de mensen achter de allereerste 'Klimaatspeelplaats' van het land. Daarnaast gaf het team van Breekijzer vzw ook uitleg over hun werking. Het verslag werd opgesteld door Ward Van de Velde, stagiair bij Breekijzer vzw.
Cedric, leerkracht (en voordien jeugdwerker), was de grote trekker van het onthardingstraject. Hij merkte op dat er op de speelplaats veel conflicten waren en dat kinderen nauwelijks tijd buiten doorbrachten, en al zeker niet in een groene omgeving. Daar wilde hij iets aan veranderen.
In 2014 zette hij daarom een onthardingstraject op, samen met collega’s en ouders van de schoolkinderen. Het doel was de harde, eentonige speelplaats om te toveren tot een mooie en groene plek voor de kinderen. Hoewel het aanvankelijk uitdagend leek de directie te overtuigen, gingen ze uiteindelijk mee in het verhaal van Cedric.
De school nam vervolgens deel aan de eerste reeks Proeftuinen Ontharding. Met de hulp van de landschapsarchitecten van Studio Basta werden een ontwerp en kostenraming uitgewerkt. De werken boden de kans om tegelijk ook de verouderde en gefragmenteerde ondergrondse infrastructuur van de school aan te pakken. Zo werden er bijvoorbeeld grote regenwatertanks onder de speelplaats voorzien, die nu gebruikt worden voor het doorspoelen van de toiletten, wat een belangrijke financiële terugverdienste oplevert, aangezien er op een school relatief veel wordt doorgespoeld. Helaas konden de oude tegels niet hergebruikt worden in de heraanleg, waardoor dit puin moest worden afgevoerd.
De vernieuwde speelplaats wordt ondertussen intensief gebruikt door zowel school als buurt: niet enkel tijdens de schooluren, maar ook in de vakanties en na de schooluren. Bezwaren zoals “zal er nog wel plaats zijn voor het schoolfeest?” bleken eigenlijk kansen: er komen nu méér mensen naar het schoolfeest én ze blijven langer hangen, omdat een groene plek nu eenmaal gezelliger is dan een kale stenen vlakte.
De regels op de speelplaats worden bewust beperkt gehouden. Één van de weinige regels waar de kinderen zich op de ontharde speelplaats aan moeten houden is om achter de touwtjes weg te blijven, zodat de planten goed kunnen groeien. Toch maken de planten deel uit van hun speelomgeving, en werd bij de plantkeuze ook rekening gehouden met blaadjes en takken die bewust of onbewust afgetrokken zouden worden. De speeltoestellen zijn dan weer uit duurzaam robiniahout gemaakt, dat zo’n 20 tot 30 jaar zal meegaan.
Het echte doel van het project was echter nooit “ontharden op zich”, maar wel: een plek creëren die de pedagogische werking van de school versterkt. Het ontwerp werd een springplank om middelen te verzamelen en partners te betrekken. Zo zie je maar dat ontharden vaak in functie van het bereiken van andere doelstellingen staat. In een schoolomgeving zijn dit vaak pedagogische en motorische doelstellingen.
Ontwerpprincipes van de ontharde speelplaats
De speelplaats van St. Paulus is veel meer dan een heraangelegd plein, en combineert doordacht pedagogische, ecologische en buurtfuncties. Bij het ontwerp is daarom rekening gehouden met de volgende principes:
Maximaal contact met groen
Geen geschoren hagen of strak aangelegde plantvakken: woekering is toegestaan.
Een ‘muur van groen’ schermt de speelplaats af van het treinspoor, die op vlak van geluid een duidelijke impact heeft op de beleving van de speelplaats.
Waterbeheer en -beleving
Regenwatertanks onder de speelplaats voorzien water voor de sanitaire voorzieningen.
Plantzones zorgen voor infiltratie, maar waar nodig zijn kolken en infiltratiekratten voorzien. De plantzones alleen zouden namelijk onvoldoende zijn om al het regenwater te infiltreren.
De heuvel is zo aangelegd dat planten diep wortelen en bestand zijn tegen droge periodes.
De tegels liggen bovenop een laag kalksteenslag, wat verdichting tegengaat en zorgt voor extra infiltratie tussen de tegels door.
Een regelbare waterpomp voedt de waterspeeltuin, en kan in de winter worden afgesloten.
Gevarieerd en veilig spel
Door de herinrichting zijn pestproblemen, conflicten i.v.m. voetbal, en zelfs grote lichamelijke ongelukken verdwenen.
Er werden – op vraag van de kinderen – plekken voorzien om zich te verstoppen, te chillen, stoer te doen, of vrij te spelen: voor elk kind iets.
Elke toegang tot de speelheuvel prikkelt een andere motorische vaardigheid. Deze variatie stimuleert spelplezier en lichamelijke ontwikkeling.
Het hele ontwerp werd afgetoetst op (speel)veiligheid, inclusief draaicirkels en doorgang voor de brandweer. Bij grote hoogteverschillen werden hekjes voorzien.
Omwille van de vervuilde bodem werd de bovenste 50 cm volledig afgegraven.
Natuur en educatie verweven
Samen met de kinderen werden 40 bomen gekozen, hierbij werd onder andere rekening gehouden met herfstkleuren.
Een oude zeecontainer bevat bijenkasten: kinderen helpen hier honing oogsten, waarvan de opbrengst dient als het sociaal fonds van de school.
Door zoekkaarten op te hangen kunnen geïnteresseerde kinderen op zoek naar wat er groeit, kruipt of vliegt.
Er zijn verschillende vogelhuisjes, zelfs eentje met een wildcamera, en insectenhotels voorzien.
Beheer en onderhoud
De loopstroken worden vrijgehouden met een elektrische bladblazer, die bladeren en verdwaalde kiezeltjes op de juiste plaats houdt.
Planten mogen woekeren, maar cruciale zones worden gericht onderhouden.
Resultaten
Ruimtelijk: de kinderen verspreiden zich nu vlot over de hele speelplaats, en niet iedereen moet meer passeren langs het chaotische voetbalveld. De speelplaats is opgedeeld in verschillende grotere en kleinere zones met verschillende functies.
Pedagogisch: er zijn minder conflicten, minder regels nodig, en zelfs minder EHBO-incidenten.
Sociaal: de plek is aantrekkelijk voor buurtbewoners, ouders en bezoekers. Evenementen trekken meer volk en de school wordt een belangrijke plaats voor de buurt.
Ecologisch: het groen vangt regenwater op, bomen zorgen voor schaduw, en biodiversiteit krijgt kansen in alle groene hoekjes.
Financieel: regenwatergebruik bespaart kosten; sponsoring en acties (zoals tombola) hielpen om extra elementen te financieren.
Welzijn: natuur zien en in de natuur actief zijn, is goed voor de fysieke, mentale en sociale gezondheid van iedereen die de speelplaats gebruikt. Zo vermindert het de kans op obesitas, allergieën en te hoge bloeddruk. Daarnaast vermindert het stress, verhoogt het ons psychisch welzijn en cognitieve prestaties en leidt het tot minder eenzaamheid en meer verbondenheid. Hoe biodiverser de omgeving, hoe groter de effecten.
Proces & participatie
De visie van de school stond steeds centraal: de landschapsarchitecten wilden het ontwerp dan ook niet zo snel mogelijk klaar hebben, maar zo goed mogelijk uitwerken. Hierbij werden methodieken rond kind en samenleving ingezet, zodat de kinderen zelf konden aangeven welke plekken ze precies nodig hadden. Ook externe partners werden betrokken: zo zorgde Natuurpunt voor gidsbeurten en kennisdeling. Via een enquête werd waardevolle data verzameld om de noden van de hele schoolgemeenschap in kaart te brengen. Daarnaast droegen sponsors, vrijwilligers en vzw’s op een betekenisvolle manier bij, waardoor het project niet alleen gedragen werd door de school zelf maar door een brede gemeenschap.
Impact
Het project van St. Paulus werd zelfs verkozen tot top 3 van beste scholen ter wereld en dient nu als inspiratiebron voor andere scholen.
Er werd een toolkit voor jeugdruimte ontwikkeld als eerste handleiding.
Andere scholen komen langs of laten hun kinderen gastspeeltijd beleven op de speelplaats.
Het project sluit aan bij bredere netwerken zoals BLES en Breekijzer.
Er klinkt wel kritiek dat in tijden van droogte en klimaatdruk verharding nog steeds gesubsidieerd wordt, terwijl de meerwaarde van ontharding bewezen is.
De aanleg werd gesubsidieerd door departement omgeving en niet door departement
De subsidie van dit project werden verleend door departement omgeving terwijl met deze pedagogische insteek departement onderwijs logischer zou zijn. Het concept ‘ontharding’ wordt vaak nog enkel als een ruimtelijke ingreep gezien terwijl dit project juist bewijst dat dit niet altijd per se alleen ruimtelijk is.
Lessen
Ontharding is geen doel op zich, maar wel een perfect middel om een betere leer- en leefomgeving te creëren.
Een ontwerper die kinderen betrekt en op het niveau van de kinderen kan communiceren is cruciaal voor het succes van het project.
Ontharding van een speelplaats hoeft geen dure totaaloplossing te zijn. Met een beetje wil en motivatie kunnen kleinschaliger ook al veel voordelen behaald worden.
Leerkracht en ouders moesten even de valse controle om alle kinderen tegelijk te zien op de volledig verharde speelplaats loslaten, maar appreciëren vandaag wel alle voordelen.
Meer info: https://www.vibe.be/nieuws/we-merken-dat-het-leven-terugkeert-op-de-school/ & https://klimaatspeelplaats.be.